Stanley Kubrick

Zainteresowania artystyczne zaczął od fotografii (jako 17-latek pracował dla słynnego, nowojorskiego magazynu "Look"), by w 1951 nakręcić debiutancki krótkometrażowy dokument Dzień walki. Po kilku kolejnych dokumentach, Latający ojczulek (1951) i Marynarze (1953), zdecydował się na debiut fabularny, kręcąc niskobudżetowy wojenny thriller Strach i pożądanie (1953). Dla potrzeb kolejnego dzieła, wpisanego w nurt film-noir, kryminału Pocałunek mordercy (1955) założył własną firmę produkcyjną, dzięki czemu zyskał samodzielność.

Odtąd stał się (za wyjątkiem Spartakusa) producentem wszystkich swoich filmów, kontrolując wszelkie aspekty realizacji dzieła i tworząc unikatowy w dziejach kinematografii model w pełni demiurgicznej działalności artystycznej. Pełnił nie tylko funkcję reżysera, ale był również pomysłodawcą filmów, scenarzystą i producentem; sam opracowywał koncepcję montażową i dźwiękową filmu - a nawet kinowe zwiastuny i plakaty reklamowe.

Decydując się na taką formę pracy, zrealizował pierwszy, w pełni profesjonalny kryminał Zabójstwo (1956), a potem kontrowersyjnie przyjęte Ścieżki chwały (1957) - gorzki dramat wojenny, jeden z najbardziej znaczących filmów o pacyfistycznym przesłaniu. Porażka finansowa Ścieżek chwały doprowadziła Kubricka do problemów finansowych, z których reżyser podźwignął się z pomocą Kirka Douglasa. Odtwórca tytułowej roli w Spartakusie (1960), ambitnej superprodukcji o przywódcy powstania niewolników, zaproponował Kubrickowi reżyserię filmu, choć osobiście sprawował pieczę nad każdym aspektem realizacji. Film okazał się sukcesem komercyjnym, przyniósł twórcom 4 Oscary i zapewnił Kubrickowi mocną pozycję w USA. Ten jednak, rozczarowany usłużną wobec hollywoodzkiego systemu rolą, zdecydował się opuścić Stany Zjednoczone i osiadł w Wielkiej Brytanii. Odtąd realizował filmy z dala od wielkich wytwórni, choć wciąż korzystał z ich finansowego wsparcia.

W ten sposób powstała Lolita (1962), adaptacja skandalizującej powieści Władimira Nabokova, która spotkała się z kontrowersyjnym przyjęciem i wciąż należy do gorzej ocenianych dzieł w dorobku reżysera. Pesymizm i czarny humor, typowe dla wszystkich jego dotychczasowych filmów, znalazły pełny wyraz w inteligentnej komedii o zimnej wojnie Dr Strangelove, czyli jak przestałem się bać i pokochałem bombę (1964), która odniosła komercyjny sukces, stanowiąc głos w dyskusji na temat wyścigu zbrojeń i rychłej zagłady nuklearnej świata. Triumf filmu umożliwił Kubrickowi realizację jednego z najbardziej odważnych przedsięwzięć - spektakularnego i filozoficznego zarazem filmu science-fiction 2001: Odyseja kosmiczna (1968), który przeszedł do historii kina jako dzieło, które przy użyciu nowatorskich środków audiowizualnych (Oscar za efekty specjalne) dokonało brawurowej syntezy historii naszej cywilizacji i opisało prawdopodobny jej kres. Film ten skupił też najważniejsze motywy twórczości Kubricka: temat alienacji wywołanej ewolucją technologii, wątek destrukcyjnych instynktów pchających w przemoc i wojnę, relacji między jednostką a dehumanizującym człowieka systemem oraz szaleństwa, manifestującego się agresywnością, pożądaniem i zazdrością.

Głęboki namysł nad patologiczną stroną natury ludzkiej, jak też społecznych instytucji doszedł do głosu w kolejnym, jeszcze bardziej kontrowersyjnym filmie - Mechanicznej pomarańczy (1971), na podstawie powieści Anthony'ego Burgessa. Obraz, który w radykalny sposób obnażał różne oblicza przemocy, okazał się dziełem zbyt śmiałym na owe czasy, a sam reżyser opisywany był jako nihilista i propagator okrucieństwa. Następny jego film, Barry Lyndon (1975), według XVIII-wiecznej powieści Williama Thackeraya, powstał kosztem ogromnego wysiłku całej ekipy. Kubrick, znany z perfekcjonizmu, stworzył dzieło zachwycające plastycznie i dźwiękowo (Oscary za zdjęcia i muzykę), a jednocześnie niezwykle pesymistyczne w swej wymowie, co zostało wzmożone przez charakterystyczny dla jego twórcy dystans w zakresie narracji.

We wszystkich filmach Kubrick odwracał reguły gatunku, kreując własną, autorską wizję człowieka i świata. Tak było w adaptacji horroru Stephena Kinga Lśnienie (1980), gdzie za pomocą wyrafinowanej inscenizacji zostało przedstawione wnikliwe studium obłędu i rozpadu rodziny. W Full Metal Jacket (1987) rozprawił się z patologiami życia wojskowego: dehumanizacją w trakcie szkolenia rekrutów i okrucieństwem frontowej egzystencji. W nakręconym po 13-letniej przerwie thrillerze erotycznym Oczy szeroko zamknięte (1999) według psychoanalitycznej powieści Arthura Schnitzlera przedstawił mroczny portret współczesnego człowieka uwikłanego w dramat własnej seksualności i zazdrości.

W 1997 na festiwalu w Wenecji został uhonorowany Złotym Lwem za całokształt twórczości. Przymierzał się do realizacji swego scenariusza A.I. - sztuczna inteligencja, który ostatecznie zrealizował po jego śmierci Steven Spielberg (2001). Film ten uzupełnił inne niezrealizowane projekty Kubricka: wielki fresk o wojnach Napoleona (w tytułowej roli obsadzony miał być Jack Nicholson) oraz rozgrywającą się w Polsce opowieść o holokauście Aryjskie papiery.

Rafał Syska