Danuta Szaflarska: Pogoda ducha, skromność i poczucie humoru

"Dwadzieścia pięć lat temu, proszę państwa, byłam jeszcze bardzo młodą dziewczyną, miałam zaledwie siedemdziesiąt dwa lata" - oświadczyła Danuta Szaflarska w 2012 roku, kiedy miała 97 lat.

"Wciąż mnie ktoś pyta, dlaczego ciągle tyle gram, jeżdżę na próby, uczę się tekstu. Odpowiadam szczerze: 'Inaczej dawno by mnie tu nie było'. Praca trzyma mnie przy życiu, daje radość, pozwala cieszyć się każdą chwilą. Dzięki kolejnym wyzwaniom czuję, że jestem potrzebna" - powiedziała Danuta Szaflarska w książce Łukasza Maciejewskiego "Aktorki. Spotkania".

"Nie wiem, co się dzieje. Bo im jestem starsza, tym więcej mam adoratorów. Siwa jestem jak gołąbek. Wieku nie ukryję. Może to chodzi o moje wnętrze, część młodości, która się nie przedawniła" - wyznała Danuta Szaflarska w jednym z wywiadów.

Można by jeszcze wiele takich wypowiedzi aktorki przytoczyć. Grała przez całe swoje długie życie i dzięki temu była szczęśliwa. W środowisku była bardzo szanowana i lubiana, krytycy ją cenili, a młodzi aktorzy uwielbiali jej poczucie humoru i pogodę ducha.

"Niesamowita pogoda ducha, wielka ciekawość świata, odwaga i skromność - to cechy Danuty Szaflarskiej. Rzadko spotyka się osoby o takiej klasie i takim poczuciu humoru" - mówiła o niej reżyserka Dorota Kędzierzawska.

"Uczyła nas fachu i rzemiosła, jej obecność wśród nas była darem" - wspomina aktor Olgierd Łukaszewicz.

Jako aktorka filmowa Danuta Szaflarska zadebiutowała zaraz po wojnie w filmie "Zakazane piosenki" (1946) Leonarda Buczkowskiego. Kolejne role zagrała m.in. w "Skarbie" (1948) Leonarda Buczkowskiego, "Ludziach z pociągu" (1961) Kazimierza Kutza, w serialu "Lalka" (1977) Ryszarda Bera, "Dolinie Issy" (1982) Tadeusza Konwickiego, "Korczaku" (1990) Andrzeja Wajdy, "Diabłach, diabłach" (1991) Doroty Kędzierzawskiej, "Pożegnaniu z Marią" (1993) Filipa Zylbera, "Żółtym szaliku" Janusza Morgensterna (2000), "Ile waży koń trojański" Juliusza Machulskiego (2008) czy "Pokłosie" Władysława Pasikowskiego (2012).

Często pojawiała się w rolach drugoplanowych w ważnych dla polskiej kinematografii obrazach. Właśnie za kreowanie takich postaci otrzymywała nagrody: w 1991 wyróżniono ją na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych za rolę w filmie "Diabły, diabły" a w 1993 za "Pożegnanie z Marią".

W XXI wieku największy rozgłos przyniosła jej główna rola w filmie Doroty Kędzierzawskiej "Pora umierać" (2007). Za tę kreację otrzymała Złotego Lwa dla najlepszej aktorki podczas 32. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Danuta Szaflarska miała wtedy 92 lata i była w świetnej formie. 

Przypomnijmy jej najbardziej znane i cenione kreacje.

Jako aktorka filmowa Danuta Szaflarska popularność zdobyła zaraz po wojnie za sprawą ról w "Zakazanych piosenkach" (1946) i "Skarbie" (1948), komediach Leonarda Buczkowskiego.

Film "Zakazane piosenki" jest fabularyzowaną antologią piosenek okupacyjnych, dla których tło stanowią typowe sytuacje z życia wojennej Warszawy. Akcja obejmuje okres od września 1939 roku po wyzwolenie stolicy w 1945 roku. Wspominający ten czas bohaterowie, muzyk Roman Tokarski, jego siostra Halina (Danuta Szaflarska) oraz ich koledzy, byli członkami organizacji podziemnej, przewozili broń, brali udział w akcjach bojowych, walczyli w powstaniu.

Z kolei "Skarb" był lżejszą produkcją. To pierwsza powojenna komedia filmowa, która opowiada o perypetiach młodego małżeństwa, które oczekując na własne lokum w odbudowującej się Warszawie, koczuje w zatłoczonym prowizorycznym mieszkaniu, dokąd trafiają kombinatorzy, poszukujący ukrytego rzekomo podczas okupacji skarbu.

"Po premierze tego filmu były straszne recenzje, o mnie okropne, że taka amerykańska aktoreczka ze mnie, że takich filmów się nie robi. Minęły dwa lata i na jakimś spotkaniu mówią, że Stalin obejrzał ten film, zachwycił się i powiedział: 'Takie filmy właśnie trzeba robić'. I nagle zmienili recenzje i zdanie na temat tego filmu" - mówiła o filmie "Skarb" Danuta Szaflarska w TR Warszawa podczas spotkania zorganizowanego z okazji jej 100. urodzin.

W 1993 roku Filip Zylber w swoim debiutanckim filmie "Pożegnanie z Marią", luźno opartym na opowiadaniu Tadeusza Borowskiego - pisarza, który przeżył Auschwitz i potem dał wstrząsający opis świata obozów koncentracyjnych - obsadził w jednej z ról 78-letnią wówczas Danutę Szaflarską.

Akcja filmu rozgrywa się w Warszawie w 1943 roku. W jeden z okupacyjnych dni pobiera się para młodych ludzi. Poeta Tadeusz zaprasza na wesele Żydówkę Sarę, którą na ulicy wyrwał z rąk granatowego policjanta Cieślika. Cieślik również uczestniczy w przyjęciu. Przez cały czas prześladuje dziewczynę. Stawia ją przed dramatycznym dylematem - albo zostanie jego kochanką, albo wyda ją Niemcom.

Krytycy chwalili bardzo "kameralne, wyciszone kino psychologiczne". Film zdobył kilka nagród na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, m.in. za debiut reżyserski, drugoplanową rolę Danuty Szaflarskiej oraz muzykę Tomasza Stańki.

"To była bardzo trudna rola. Cieszyłam się, że mogę to zagrać. Grałam starą Żydówkę, której udało się wydostać z getta i teraz czeka na swoją rodzinę. Ponieważ rodzinie nie udało się wyjść z getta, ona wraca do nich, żeby tam razem z nimi zginąć. Musiałam pokazać, jak wygląda śmierć w getcie. To była trudna scena, ale ja lubię trudne sceny" - opowiadała Danuta Szaflarska podczas spotkania z TR Warszawa z okazji jej setnych urodzin.

W filmie "Żółty szalik" Danuta Szaflarska zagrała matkę głównego bohatera, w którego wcielał się Janusz Gajos. Niektórzy krytycy piszą, że to najlepsza telewizyjna kreacja w karierze aktora. W filmie Janusza Morgensterna, którego scenariusz powstał na podstawie scenariusza Jerzego Pilcha, Gajos wcielił się w mężczyznę, zmagającego się z alkoholowym nałogiem.

"Możemy mówić tutaj o najwyższych rejonach sztuki aktorskiej. Najgłośniejszym ostatnio filmem o alkoholiku było 'Zostawić Las Vegas' Mike'a Figgisa. Odtwórca głównej roli w tym filmie, Nicolas Cage, otrzymał Oscara, a przecież w porównaniu z Gajosem to jakiś pikuś. Janusz Gajos w tym małym filmie jest znacznie prawdziwszy, dramatyczny" - chwalił Gajosa Jerzy Pilch.

"Na uznanie zasługuje również kreacja Danuty Szaflarskiej. To kobieta pełna ciepła, wiary i - spowodowanej miłością - naiwności. Janusz Morgenstern w skondensowanej formie, w niespełna 60 minut pokazał przewrotność natury ludzkiej, jej wielowymiarowość i słabość" - dodał autor.

Starzała się z godnością. Niezwykłą siłę charakteru udowodniła po raz kolejny, gdy w wieku niemal 90 lat została napadnięta na klatce schodowej domu, w którym mieszkała. Napastnicy dusili ją, straciła przytomność... Na szczęście nic bardzo złego jej się nie stało. Nie straciła też ani energii życiowej, ani ciekawości świata i ludzi. Znów zarzucano ją propozycjami pracy: jako 92-latka wystąpiła w filmie "Pora umierać".
 

W filmie "Pora umierać" Danuta Szaflarska dała brawurowy popis swoich umiejętności aktorskich.

Film jest historią pełnej życia i poczucia humoru starszej pani. Kobieta pod koniec życia musi zmierzyć się nie tylko z teraźniejszością, ale i z przeszłością.  Wygrywa, czy przegrywa życie? Aniela z ironicznym uśmiechem patrzy na rzeczywistość i tym uśmiechem rozprawia się ze swoją samotnością.

"To jest właściwie monodram zainspirowany przez niezwykłą postać Danuty Szaflarskiej, dla niej specjalnie napisanym. Danuta Szaflarska to nie tylko wybitna aktorka, ale i fascynująca osobowość. Gdy realizowaliśmy ten film, pani Danuta miała 91 lat. Obawialiśmy się trochę o jej formę. Tymczasem bardzo nas zaskoczyła" - wspomina Dorota Kędzierzawska.

"Pamiętam, jak kręciliśmy scenę, w której pani Danuta, z filiżanką gorącej herbaty, wchodzi po dość stromych schodach. Aktorce towarzyszył pies, filmowa suczka Fila. Pies oczywiście na początku wyprzedzał panią Danutę. Więc - pędził pies i pędziła pani Danuta. Po piątej czy szóstej próbie poprosiłam aktorkę, by szła wolniej. W końcu zawołałam: 'Danutko, błagam, idź wolniej, pamiętaj, że grasz starą kobietę'" - opowiada reżyserka.

A co o filmie "Pora umierać" opowiadała sama Danuta Szaflarska?

"Co tu dużo mówić, Kędzierzawska zmieniła moje życie. To najważniejszy film w mojej karierze. Pytałam Dorotki: 'Ale kto będzie chciał oglądać starą babę przez półtorej godziny?'. Okazało się, że chcieli. Nawet teraz jeszcze podchodzą do mnie dzieci i młodzież, mówiąc, jaka to byłam wspaniała. Nie wiem, może zmyślają" - czytamy w książce Łukasza Maciejewskiego "Aktorki. Spotkania".

Od maja 2010 roku aktorka należała do zespołu TR Warszawa. Wystąpiła tam w wystawionej przez reżysera Grzegorza Jarzynę sztuce Doroty Masłowskiej "Między nami dobrze jest" (2009) w roli Osowiałej Staruszki Na Wózku Inwalidzkim, za którą otrzymała m.in. ufundowaną przez ZASP Nagrodę im. Jacka Woszczerowicza.

W 2014 roku Jarzyna podjął się przeniesienia sztuki Masłowskiej na ekran - w filmie swą rolę powtórzyła Danuta Szaflarska.

Głównymi bohaterkami sztuki "Między nami dobrze jest" są trzy kobiety, żyjące poniżej minimum socjalnego, mieszkające w ciasnej, warszawskiej kawalerce - osowiała staruszka w wózku inwalidzkim, żyjąca wspomnieniami z okresu II wojny światowej (Danuta Szaflarska), jej córka Halina (Magdalena Kuta) i wnuczka - Mała Metalowa Dziewczynka (Aleksandra Popławska).

"Między nami dobrze jest" to jeden z największych przebojów TR Warszawa, oblegany przez widzów, chwalony przez krytykę i wielokrotnie nagradzany na festiwalach. Danuta Szaflarska była jedną z najdłużej aktywnych na scenie artystek teatru, występowała w tym spektaklu jeszcze w wieku 101 lat.

"Była aktorką totalną. Całkowicie oddana i skupiona na sprawie. Wnosiła do zespołu teatralnego świadomość tradycji i pewnego etosu. Nigdy nie demonizowała przyszłości" - wspominał Szaflarską reżyser Grzegorz Jarzyna.

Danuta Szaflarska zmarła 19 lutego 2017 roku, w wieku 102 lat. Kochała swój zawód. Do końca życia miała w sobie dziecięcą ciekawość świata. Zawsze pogodna, życzliwa. Z uśmiechem patrzyła na świat. Trudno uwierzyć, że nie ma jej już z nami...