Stanley Kubrick: Kręcił atrakcyjne i kultowe filmy

"Filmy Kubricka prawie w ogóle się nie zestarzały, wciąż pozostają atrakcyjne i kultowe. Kubrick od początku wykuwał pozycję reżysera osobnego, mającego ogromną umiejętność wciągania publiczności we własne światy. To publiczność przekonywało i wciąż do niego przekonuje" - mówił pięć lat temu w rozmowie z PAP szef Narodowego Centrum Kultury Filmowej w Łodzi dr Rafał Syska.

Z okazji 95. urodzin reżysera przypominamy pięć najgłośniejszych jego obrazów.

"Lolita" to zrealizowana przez Stanley'a Kubricka ekranizacja skandalizującej powieści Vladimira Nabokova. Reżyser poruszył w niej temat obsesji seksualnej, do którego powrócił 37 lat później w "Oczach szeroko zamkniętych". Dzięki mistrzowskiej reżyserii i znakomitym kreacjom aktorskim "Lolita" prowokuje dziś w równym stopniu, co w chwili swojej premiery. A wszystko za sprawą przebiegłego, choć zakłamanego Humberta (James Mason), który żeni się z podstarzałą Charlotte (Shelley Winters), rywalizuje z demonicznym Clare Quiltym (rewelacyjny Peter Sellers) i daje się uwieść beztroskiej nastolatce (Sue Lyon), która nosi to "urocze, liryczne, melodyjne imię" - Lolita.

Zanim "Lolita" trafiła na kinowe ekrany, twórcy filmu musieli skonfrontować się z wpływową organizacją Legion Przyzwoitości (Legion of Decendy - LOD), któa początkowo przyznała obrazowi kategorię "C" (condemned - film potępiony). "Według księdza Thomasa F. Littlea, sekretarza wykonawczego LOD w latach 60., w wyniku negocjacji wprowadzono 'zasadnicze zmiany', aby uniknąć kategorii C" - pisał Dawn B. Sova. Producenci sugerowali nawet, że postarają się na doprowadzenie do ślubu Humberta i Lolity oraz "potraktują jako źródło niewinnego humoru konflikt pomiędzy dojrzałym mężczyzną a żującym gumę podlotkiem".

"Kubrick zgodził się przerobić sceny dotyczące zabójstwa Quilty'ego i uwiedzenia w motelu oraz zmniejszyć wiek Lolity. Nie mógł zmienić jednak tematu pedofilii ani też narastającego w kraju liberalnego klimatu" - notował Sova.

Ratunkiem dla filmu okazało się złagodzenie przez przyznającą kategorie wiekowe PCA (Production Code Administration) paragrafu o "zboczeniach seksualnych", dotyczącego takich tematów jak homoseksualizm i pedofilia. W klasyfikacji MPAA (Motion Picture Association of America) film otrzymał kategorię "R", oznaczającą, że "Lolia" będzie dozwolona dla dorosłych widzów. Legion Przyzwoitości nakazał też, żeby wszystkie reklamy filmu zawierały ostrzeżenie: "Tylko dla widzów od 18 lat".

Osiem lat po premierze "Lolity" Kubrick przyznał, że żałuje iż zgodził się złagodzenie wymowy powieści. "Podkreśliłbym element erotyczny w ich wzajemnych relacjach z takim samym naciskiem, jak to zrobił Nabokov. Ale to moim zdaniem jedyny ważniejszy obszar tego filmu, co do którego może on podlegać uzasadnionej krytyce" - przyznał reżyser. W rozmowie z "Newsweekiem" w 1972 roku Kubrick dodał, że "prawdopodobnie nie nakręciłby filmu", gdyby przed jego realizacją miał świadomość ogromnych problemów z cenzurą.

"2001: Odyseja kosmiczna" uznawana jest za jedno z najbardziej odważnych przedsięwzięć Stanleya Kubricka. Film przeszedł do historii jako obraz, w którym - przy użyciu nowatorskich jak na owe czasy efektów specjalnych - autorzy podjęli próbę opisania historii naszej cywilizacji oraz przedstawienia prawdopodobnego scenariusza jej końca.

Opowieść składa się z czterech epizodów, luźno powiązanych ze sobą tajemniczym monolitem. Podobny monolit do tego, który wywołał wśród człekokształtnych małp na Ziemi skok ewolucyjny, zostaje odkryty po tysiącach lat przez zespół geologów na Księżycu. Nie wiadomo, czym jest, ale wiadomo, że wysyła sygnały radiowe w kierunku Jowisza. Właśnie tam zostaje wysłany statek "Discovery", gdzie oprócz dwóch naukowców i zahibernowanej załogi, znajduje się wyposażony w sztuczną inteligencję komputer HAL 9000. Podczas lotu komputer buntuje się i postanawia zgładzić załogę. Ratuje się jedynie dr David Bowman, który wyłącza po kolei układy HAL-a. Bowman dociera do orbity Jowisza - tam doświadcza własnej starości, śmierci, a także ponownych narodzin.

"2001: Odyseja kosmiczna" okazała się w momencie premiery (2 kwietnia 1968 roku) dla wielu widzów i krytyków filmowym niezwykle trudna w odbiorze. Początkowo publiczność nie rozumiała filmu, ludzie tłumnie wychodzili z seansów, a krytycy nie oszczędzali twórców. Byli oczywiście tacy, którzy od razu zachwycili się dziełem Kubricka, jednak film zwrócił się dopiero po latach, a spory o jego treść i wydźwięk nigdy nie ustały.

Obecnie obraz uznawany jest przez krytyków i widzów za najwybitniejszy film fantastycznonaukowy, jaki kiedykolwiek powstał.

Produkcję doceniła Amerykańska Akademia Filmowa, nagradzając film Oscarem za efekty specjalne. Tytuł był również nominowany do nagrody Amerykańskiej Akademii Filmowej w kategoriach: najlepsza reżyseria, najlepszy scenariusz oraz najlepsza scenografia i dekoracje wnętrz. Gildia Autorów Efektów Specjalnych (UES) umieściła obraz na 3. miejscu w rankingu 50. filmów, których efekty specjalne miały największy wpływ na rozwój historii kina. 

"Mechaniczna pomarańcza" miała swą premierę 19 grudnia 2021 roku. Film był adaptacją powieści Anthony'ego Burgessa. Jego głównym bohaterem był Alex DeLarge (Malcolm McDowell), pochodzący z dobrej rodziny inteligentny piętnastolatek stojący na czele brutalnego gangu, odpowiedzialnego za włamania, gwałty i zabójstwa oraz kierującego się chęcią zadawania tzw. ultra-przemocy. Wystawiony przez swoich kompanów, młodzieniec trafia do więzienia.

Po kilku latach zostaje on poddany eksperymentalnej technice resocjalizacji, która uniemożliwia mu dokonanie jakiegokolwiek aktu przemocy, nawet w obronie własnej. Uznany za uleczonego, zostaje wypuszczony z więzienia. Opuszczony i bezbronny Alex błąka się po ulicach, gdzie trafia na swoich dawnych towarzyszy i ofiary, które mszczą się na nim za dawne krzywdy.

Film wywołał ogromne kontrowersje w czasie swojej premiery. Jego dystrybucja została zakazana w kilku krajach. Z powodu trudnej tematyki oraz scen przemocy i gwałtu "Mechaniczna pomarańcza" otrzymała kategorię wiekową X, niepozwalającą na obecność na seansie osoby poniżej 17. roku życia. W 1972 roku Kubrick zdecydował się usunąć trzydzieści sekund najbardziej kontrowersyjnego materiału. Dzięki temu klasyfikacja wiekowa została zmieniona na R - osoby poniżej 17. roku życia mogły wejść na seans z dorosłym opiekunem. Z kolei w Wielkiej Brytanii ukazana w filmie przemoc seksualna została uznana za ekstremalną. 

Nie przeszkodziło to jednak w sukcesie komercyjnym filmu, który zarobił ponad 114 milionów dolarów. Nominowano go także do czterech Oscarów: za film, reżyserię, scenariusz i montaż. We wszystkich kategoriach zwyciężył "Francuski łącznik" Williama Friedkina. Niemniej film Kubricka uważany jest dziś za arcydzieło oraz jedną z najważniejszych produkcji swoich czasów.

Będące ekranizacją powieści Stephena Kinga "Lśnienie" opowiadało historię początkującego pisarza Jacka Torrance'a (Jack Nicholson), który wyjeżdża wraz z żoną (Shelley Duvall) i synkiem Danny'm (Danny Lloyd) w góry, by przez kilka miesięcy opiekować się opuszczonym hotelem Overlook. Ponieważ zimą ten leżący w górach stanu Kolorado obiekt jest całkowicie odcięty od świata, Jack ma nadzieję, że znajdzie tu doskonałe warunki do napisania książki. Ale izolacja ma na niego zły wpływ. Zaczyna widzieć duchy dawnych mieszkańców hotelu, które buntują go przeciwko rodzinie, z którą tutaj przyjechał. Napięcie potęgują nadnaturalne zdolności Danny'ego, który w swoich wizjach widzi krwawe wydarzenia, mające miejsce przed laty w hotelu. Jack popada w paranoje, a jego żona i syn są w śmiertelnym niebezpieczeństwie.

Kubrick chciał, by Duvall jak najlepiej oddała przerażenie i samotność swej postaci. Dlatego zabronił członkom ekipy okazywania jej jakiejkolwiek sympatii, a sam często poprawiał ją i rugał przy wszystkich. Aktorka bardzo ciężko przeżyła rok spędzony na planie "Lśnienia". Po zakończeniu zdjęć stwierdziła jednak, że żaden inny film nie dał jej tyle satysfakcji. "Lśnienie" uważane jest dziś za jeden z najlepszych horrorów na świecie. Jednak przy okazji premiery jego odbiór był różny. Od dzieła odciął się Stephen King, twórca książkowego pierwowzoru. Z kolei Duvall i Kubrick otrzymali po nominacji do Złotej Maliny: za najgorszą rolę drugoplanową i reżyserię.

"Lśnienie" działa na wyobraźnię fanów kina do dziś, a wielu widzów uważa ten horror za z najlepszych filmów wszech czasów. Filmowcy wracali do hotelu Stanley/Overlook w fabularnej kontynuacji "Lśnienia", filmie "Doktor Sen", a także w dokumentalnym "Pokoju 237", w którym przedstawiono wszystkie smaczki, symbole i ciekawostki rozpalające wyobraźnię fanów książki i filmu. Odwiedzili go również bohaterowie filmu "Player One" Stevena Spielberga.

"Oczy szeroko zamknięte", czyli thriller erotyczny z Tomem Cruisem i Nicole Kidman w rolach głównych, miał premierę w 1999 roku. Fabuła została oparta na noweli Arthura Schnitzlera z 1926 roku. 

Film opowiada historię bogatego lekarza Williama Harforda, który niespodziewanie dowiaduje się od żony, że ta nie zawsze była mu wierna. On sam, choć nie mógł narzekać na brak propozycji ze strony płci przeciwnej, do tej pory nie zdradzał żony. Po jej wyznaniu rusza w miasto na poszukiwanie erotycznej przygody.

Reżyserując "Oczy szeroko zamknięte", Kubrick ustanowił surowe zasady pracy zarówno dla Toma Cruise'a jak i Nicole Kidman, którzy byli wówczas małżeństwem. Gdy nie pracowali na planie, mieli pozostać odseparowani tak bardzo, jak było to możliwe, aby podtrzymać motyw fizycznej i psychicznej alienacji, jaką ich bohaterowie odczuwali między sobą. 

Kubrick dał każdemu z nich osobne uwagi, których nie mogli dzielić między sobą. Być może najbardziej nietypowym doświadczeniem związanym z tą metodą było to, że Nicole Kidman kręciła przez sześć dni sceny z aktorem, który wcielił się w postać z fantazji Alice. Musieli nagrać wiele różnych ujęć, a Kidman zabroniono omawiania jakichkolwiek aspektów tego procesu z Cruise'em na planie lub poza nim.

Ostatni film Kubricka wzbudzał zainteresowanie jeszcze przed premierą. Ze względu na perfekcjonizm reżysera, półtora roku trwało jego ukończenie, z czego montaż zajął osiem miesięcy. Kubrick zmarł sześć dni po tym, jak pokazał finalną wersję filmu Cruise'owi oraz występującej u jego boku Nicole Kidman.

"We wszystkich filmach Kubrick odwracał reguły gatunku, kreując własną, autorską wizję człowieka i świata. Tak było w adaptacji horroru Stephena Kinga "Lśnienie" (1980), gdzie za pomocą wyrafinowanej inscenizacji zostało przedstawione wnikliwe studium obłędu i rozpadu rodziny. W "Full Metal Jacket" (1987) rozprawił się z patologiami życia wojskowego: dehumanizacją w trakcie szkolenia rekrutów i okrucieństwem frontowej egzystencji. W nakręconym po 13-letniej przerwie thrillerze erotycznym "Oczy szeroko zamknięte" (1999) według psychoanalitycznej powieści Arthura Schnitzlera przedstawił mroczny portret współczesnego człowieka uwikłanego w dramat własnej seksualności i zazdrości" - podsumował Rafał Syska.