Najwybitniejszy polski aktor? 15 lat temu zmarł Gustaw Holoubek

Gustaw Holoubek urodził się 21 kwietnia 1923 r. w Krakowie jako syn Czecha - Gustawa seniora, i Eugenii Estreicher. Kim był? Długo by wymieniać: ikoną polskiego teatru, wybitnym aktorem i reżyserem, pedagogiem, dyrektorem artystycznym najważniejszych teatrów w Polsce, prezesem Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu, senatorem I kadencji (1989-1991). A przecież na tym nie koniec.

Dzieciństwo spędził w środowisku drobnomieszczańsko-inteligenckim. Jego ojciec ukończył akademię wojskową - w czasie I wojny światowej służył w Brygadzie Legionów Polskich. Młody Gustaw w 1939 r. zgłosił się na ochotnika i uczestniczył w kampanii wrześniowej. Trafił do obozu jenieckiego w Magdeburgu, potem przeniesiono go do fortu w Toruniu. Do domu miał wrócić, ważąc 46 kg. Chorował na gruźlicę, z którą zmagał się jeszcze przez wiele lat.

W czasie okupacji należał do konspiracyjnego kółka teatralnego. W 1947 r. ukończył naukę w Studiu Dramatycznym przy Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie.

Debiutował w marcu 1947 r. niewielką rolą w sztuce "Odys u Feaków" Stefana Flukowskiego. Następnie pojawił się na scenie krakowskiej w również inspirowanym "Odyseją" Homera dramacie "Horyzont Afrodyty" (reż. Józef Karbowski, 1947) u boku Aleksandry Śląskiej, Danuty Kwiatkowskiej i Haliny Gryglaszewskiej. Rolę pierwszoplanową zagrał wówczas Władysław Woźnik, ale już wtedy krytycy zauważyli potencjał początkującego aktora. "Woźnik jako Odys mówił tekst wybornie. [...] Spośród jego otoczenia wyróżnił się znacznie Holoubek doskonałym swoistym i samorodnym komizmem" - odnotowano w recenzji na łamach "Tygodnika Powszechnego" (wszystkie cytaty pochodzą z biografii "Gustaw. Opowieść o Holoubku" autorstwa Zofii Turowskiej, 2021).

Choć początkowo grał role poślednie, od razu zyskał poklask. "Tuż po wojnie w Krakowie spotkało się dwóch młodych ludzi, którzy określili style i format powojennego aktorstwa: Tadeusz Łomnicki i Gustaw Holoubek. O pierwszym można było mówić: temperament w stanie wrzenia. I choć pierwszemu natura nie poskąpiła intelektu, a drugiemu temperamentu, to zasadnicze rozróżnienie daje się utrzymać w mocy. Obaj o aktorstwie wiedzieli wszystko, lecz inny z niego robili użytek" - przytacza słowa krytyczki teatralnej i autorki książek Elżbiety Baniewicz Zofia Turowska.

Koledzy po fachu i tuzy świata artystycznego mówili, że "w postaciach, które grał, widział ciut więcej" (Janusz Głowacki), że "z zawodu był magikiem i czarodziejem" (Stanisław Dygat), że "eliminuje postać widza. Gra sam dla siebie z poczuciem samouwielbienia wynikającym z wybornego grania i trafności swej kreacji" (Adolf Rudnicki).

"Niepodobny do nikogo innego. Aktor diabelnie inteligentny, przenikliwy, zdający sobie doskonale sprawę nie tylko, w czym gra, ale w jakiej scenie występuje. Ta niezwykła cecha musiała sprawiać trudność reżyserom" - oceniał Andrzej Wajda.

Sam Holoubek wyznawał po latach: "Cholera wie, skąd wziąłem się w teatrze. Gdybym nie był aktorem, to co by było? Nic by nie było. Kimś innym świadomie nie mógłbym być. Zaczęło się od zarania, od pierwszego bicia serca na scenie".

Już w 1954 r. aktor został dyrektorem artystycznym w Teatrze Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach. Zagrał tam m.in. w "Balladynie" Słowackiego. Tam też zaczął reżyserować sztuki teatralne, m.in. "Trzydzieści srebrników" Howarda Fasta (1952).

Ze scenami warszawskimi związał się w 1958 r. Najpierw w Teatrze Polskim, gdzie grał w latach 1958-1959 w spektaklu "Trąd w pałacu sprawiedliwości" w reżyserii Marii Wiercińskiej. Już za pierwszą rolę na deskach stołecznego teatru zebrał entuzjastyczne recenzje.

Jak czytamy w książce Turowskiej, Holoubek podsumowując swoją ewolucję jako aktora, opowiadał: "Do premiery warszawskiej moje aktorstwo polegało na rozmaitych próbach robienia tego, co nazywamy sztuką naśladowczą. [...]. Zaczynałem od tego, żeby być niepodobnym do siebie, a podobnym do każdego z tych, których kolejno odtwarzałem; skorzystać z okazji, jaką może być każda rola, żeby powiedzieć to, co ja osobiście mam do powiedzenia za pośrednictwem postaci [...]; powiedzieć, jaki jest mój pogląd na świat, na życie, na moralność, jaka jest moja estetyka - do tego celu służy mi aktorstwo. Mój bunt polegał na tym, żeby powiedzieć Warszawce, że tak się nie gra".

Karierę zawodową Holoubek kontynuował w Teatrze Dramatycznym (1959-1963) i Narodowym. Przez 11 lat - od roku 1971 do 1982 - był dyrektorem Dramatycznego.

Jako aktor na scenie Dramatycznego grał główne role m.in. w spektaklach "Diabeł i Pan Bóg" Jeana-Paula Sartre'a (1960) i "Król Edyp" Sofoklesa (1961) w reżyserii Ludwika René, oraz "Płatonow" Antoniego Czechowa w reżyserii Adama Hanuszkiewicza (1962). Występował tam też w spektaklach reżyserowanych m.in. przez Jerzego Jarockiego - u którego zagrał wysoko ocenione role w "Rzeźni" Sławomira Mrożka (1975) i "Królu Learze" (1977) Williama Szekspira - oraz Jerzego Antczaka, Jerzego Grzegorzewskiego, Andrzeja Łapickiego i Macieja Prusa.

Przełomem w jego karierze była jednak rola Gustawa-Konrada w "Dziadach" w reżyserii Kazimierza Dejmka (1967) w Teatrze Narodowym. O jego genialnej interpretacji Mickiewiczowskiej "Wielkiej Improwizacji", jak przytacza Turowska, tak opowiadał Jan Englert: "Byłem wtedy aktorem Teatru Polskiego. Miałem akurat wolny wieczór. Na premierę 'Dziadów' poszedłem, ba, wepchnąłem się. Już wtedy pojawiły się głosy, że trzeba zobaczyć spektakl jak najszybciej, bo nie wiadomo, ile razy pójdzie. Jeszcze przed premierą się o tym mówiło, że to będzie wydarzenie. Odbiór spektaklu był niesamowity. Może dwa-trzy razy w życiu czułem coś podobnego w teatrze. Trudna do nazwania wspólnota totalna. 'Dziady' stały się symbolem tego, czym teatr może być, choć nie musi. Zdarza się teatrowi być trybuną, zdarza się być kościołem. Zdarza się być trybuną i konfesjonałem jednocześnie".

Inscenizacja została przez władze odebrana jako antyrządowa i antyradziecka, i wkrótce zdjęta z afisza. Władysław Gomułka nazwał spektakl "nożem w plecy przyjaźni polsko-radzieckiej". Swoją rolę w "Dziadach" wspominał Holoubek po latach tak: "Straciłem wtedy poczucie podziału na widownię i scenę, przepływała między nimi pozytywna, uwznioślająca energia". Sprawa "Dziadów" Dejmka stała się impulsem do protestów studenckich w 1968 r.

W latach 1982-1989 Holoubek był aktorem stołecznego Teatru Polskiego. Grał tam m.in. w spektaklach "Ja, Michał z Montaigne" Józefa Hena (reż. Jan Bratkowski), "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego (reż. Dejmek) i "Romulus Wielki" Friedricha Dürrenmatta (reż. Dejmek).

Z warszawskim Teatrem Ateneum artysta był związany od 1989 r. Od roku 1996 jako jego dyrektor artystyczny. Na scenie na Powiślu zagrał m.in. w: "Garderobianym" Ronalda Harwooda (1997, reż. Krzysztof Zaleski), "Domu wariatów" Marka Koterskiego (1998, reż. Marek Koterski) i "Opowieściach lasku wiedeńskiego" Ödöna von Horvátha.

Karierę aktora filmowego Holoubek rozpoczął w 1953 r. Debiutował rolą w filmie "Żołnierz zwycięstwa" Wandy Jakubowskiej.

Później wystąpił m.in. w filmach: "Pętla" Wojciecha Jerzego Hasa (1957), "Wspólny pokój" Hasa (1959), "Gangsterzy i filantropi" Jerzego Hoffmana i Edwarda Skórzewskiego (1962), "Prawo i pięść" Hoffmana i Skórzewskiego (1964), "Rękopis znaleziony w Saragossie" Hasa (1964), "Salto" Tadeusza Konwickiego (1965), "Marysia i Napoleon" Leonarda Buczkowskiego (1966), "Gra" Jerzego Kawalerowicza (1968), "Jak daleko stąd, jak blisko" Konwickiego (1971), "Sanatorium pod Klepsydrą" Hasa (1973), "Jezioro Bodeńskie" Janusza Zaorskiego (1985), "Lawa" Konwickiego (1989) oraz "Ogniem i mieczem" Hoffmana (1999). Zagrał też Władysława Jagiełłę w serialu telewizyjnym "Królewskie sny" Grzegorza Warchoła (1988).

W latach 1972-1980 sprawował funkcję prezesa Zarządu Głównego SPATiF- u.

Stolik w "Czytelniku", przy którym przez długie lata zasiadał Holoubek, był swoistą "placówką kulturalną". Gromadziła się przy nim artystyczna Warszawa. Holoubkowi i Tadeuszowi Konwickiemu towarzyszyli często m.in. Edward Stachura, Arnold Mostowicz, Jarosław Marek Rymkiewicz, Zbigniew Herbert, małżeństwo Morgensternów, Andrzej Kijowski, Jonasz i Krystyna Kofta, Ryszard Marek Groński, Andrzej Łapicki, Janusz Głowacki, Michał Komar.

Z czasem "stolik" przeniósł się do kawiarni "Nowy Świat", później stałym miejscem sobotnich spotkań Holoubka, Konwickiego i Łapickiego była kawiarnia Bliklego.

Mandat posła na Sejm PRL otrzymał Holoubek w 1976 i 1980 r. Zrezygnował z niego po wybuchu stanu wojennego.

W latach 1989-1991 był senatorem I kadencji wybranym z ramienia Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Od 1992 do 1993 r. zasiadał w Radzie ds. Kultury przy prezydencie.

Wśród licznych nagród przyznanych aktorowi są m.in.: Nagroda Państwowa I stopnia za wybitne osiągnięcia w teatrze i filmie (1966), Super Wiktor 1994 - nagroda Akademii Telewizyjnej, Nagroda "Gwiazda Telewizji Polskiej" z okazji 50-lecia TVP (2002); Wielka Nagroda Fundacji Kultury za rok 2004 oraz złoty medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis", przyznany przez ministra kultury (2005).

W zorganizowanym w 1998 r. plebiscycie tygodnika "Polityka", w którym czytelnicy mieli wyłonić najlepszych w historii polskiego kina aktorów i aktorki, Holoubek zajął drugie miejsce. Więcej głosów zdobył Tadeusz Łomnicki.

Gustaw Holoubek zmarł 6 marca 2008 r. w Warszawie. Miał 85 lat.