"Jak być kochaną": 50 lat od premiery

"Jak być kochaną" dzieje się głównie podczas okupacji, ale niemal zupełnie nie dotyczy zbrojnych akcji podziemia i hitlerowskiego terroru. Czas wojny służy tylko za tło poruszającej opowieści o tragicznej, niespełnionej miłości - czytamy w opisie na stronach Internetowej Bazy Filmu Polskiego.

Felicja (Barbara Krafftówna), główna bohaterka filmu, jest młodą, początkującą aktorką, zakochaną bez wzajemności w koledze po fachu - Wiktorze Rawiczu (Zbigniew Cybulski). Gdy pada nań podejrzenie o zabicie folksdojcza, dziewczyna podejmuje się ukryć go w swoim mieszkaniu. Marzy, że Rawicz mieszkając z nią, odwzajemni jej uczucie. Żeby mieć ukochanego przy sobie, gotowa jest na każde poświęcenie. I rzeczywiście, los wystawi ją kilkakrotnie na bardzo ciężką próbę. Felicja przetrzyma jednak wszystko w nadziei, że Rawicz zostanie z nią także, gdy wojna się skończy. Nie dostrzega, że jej ofiara stała się dla niego ciężarem nie do zniesienia. Nie przypuszcza, że kiedy tylko nadarzy się sposobność aktor porzuci świadka swych upokorzeń, załamań i upadków.

Wiktor jest człowiekiem słabym, bez charakteru, stacza się coraz niżej. Tuż po zakończeniu wojny wraca do Felicji, ale tylko po to, by popełnić samobójstwo . . . Felicja pozbawiona złudzeń i większych ambicji zdobywa jednak wielką popularność dzięki udziałowi w radiowej sadze rodzinnej. A może także wiarę w sens życia.

"Jak być kochaną" w dużej mierze skonstruowane było na retrospekcjach głównej bohaterki. Poznajemy ją w latach 60. , kiedy leci do Paryża na zaproszenie przybranej córki. Dramatyczne wydarzenia wojenne są więc w filmie Hasa jedynie funkcją pamięci Felicji.

"Samolot jest elegancki i sterylny, ale już koniak podawany przez wyrozumiałą stewardessę ma gorzki smak rozczarowania. Bo podróż trwa za długo: konkretne miejsce, ostateczny cel lotu - ów trochę mityczny Paryż, zmienia się w trudno uchwytną eskapadę w głąb siebie. W zawiłości własnego życia, które - w podniebnej, a zatem nie do końca realnej perspektywie - wydają się życiem cudzym. Ukradzionym i przywłaszczonym" - Łukasz Maciejewski pisał w artykule "Od Ofelii do Felicji".

"Retrospekcja nie jest tutaj 'umowa literacką' - lecz przejmującą podróżą przeciw prądowi, do źródeł dzisiejszej osobowości bohaterki" - tuż po premierze zauważył w recenzji Konrad Eberhadt.

Sposób, w jaki Wojciech Jerzy Has podszedł do rozliczenia tematyki wojennej, był jednak zgoła odmienny od klasycznych dokonań szkoły polskiej: "Kanału", czy "Popiołu i diamentu" Wajdy.

Janusz Skwara w recenzji w magazynie "Film" zwracał uwagę, że "Jak być kochaną" stanowi "ukoronowanie tej szkoły".

"Spośród wszystkich filmów Hasa, ten zdobył sobie największe uznanie. Nie dlatego, żeby był najlepszy. W dorobku hasa odnajdziemy filmy bardziej drapieżne i ludzkie - jak 'Pętla' - i bardziej przemyślane artystycznie - jak 'Złoto' [tekst powstał w 1964 roku, a więc zanim Has nakręcił "Rękopis znaleziony w Saragossie' i "Sanatorium pod klepsydrą' - przyp.red.]. A jednak 'Jak być kochaną' pozostanie utworem, do którego ciągle będzie się powracać, o którym nie sposób zapomnieć. Mówiło się, że tajemnica powodzenia tego filmu tkwi w czymś specyficznym; leży on na głównym szlaku tematycznym 'szkoły polskiej' - dyskusji o heroizmie i antyheroizmie. Ba! Są nawet tacy, którzy uważają dziś 'Jak być kochaną' za ukoronowanie tej szkoły, zamknięcie pięknej karty polskiego filmu" - pisał Skwara.

Inni zwracali uwagę, że wyjątkowość filmu Hasa polega na "perspektywie przeciętności", którą reżyser przyjął w opowieści o czasach wojennych.

"W kanonicznych filmach polskiej szkoły filmowej wojna była kroniką męskiej, żołnierskiej klęski, niekiedy oznaczała także uczuciowe wybrakowanie, które bardzo długo nie pozwoliło tym, którzy przeżyli wojenny koszmar, zakochać się lub zaprzyjaźnić (mówiły o tym na przykład znakomite filmy Tadeusza Konwickiego - 'Zaduszki' i 'Ostatni dzień lata'). Wojciech Jerzy Has w 'Jak być kochaną' pokazuje wojnę z punktu widzenia przeciętności, która wcale nie chciała być wyjątkowa, nie chciała walczyć i umierać za ojczyznę" - zauważył Łukasz Maciejewski dodając, że "To nie jest film okupacyjny, ani tym bardziej rozrachunkowy, ale na pewno film antywojenny. Tyle tylko, że zagadnienia wojny potraktowane są indywidualnie, z punktu widzenia jednostki".

Film "Jak być kochaną" przeszedł jednak do historii polskiego kina głównie za sprawą kreacji Barbary Krafftówny.

"Felicja w wykonaniu Krafftówny to rola, która nie ma sobie równych właściwie w całym polskim kinie" - uważa Łukasz Maciejewski, a Wiesław Gołas, który grał w filmie Hasa epizod niemieckiego żołnierza, nazywa rolę Krafftówny "najdoskonalszą kreacją kobiecą w dziejach polskiego kina powojennego".

"Has nie analizował szczegółowo postaci z aktorem, nie sugerował takiego czy innego rozegrania poszczególnych scen, nie zatrzymywał się na drobiazgach. Przekazywał jedynie ogólny nastrój, temperaturę tematu. Te rozmowy z reżyserem trwały przez cały czas realizacji filmu. W niezwykle ważnej scenie gwałtu, kiedy Felicja w brutalny sposób staje się kobietą, Has mówił przede wszystkim o znaczeniu tej sceny dla całego rozwoju postaci, dla całego filmu. To bardzo rozszerza inwencję aktora, nie skupia jego uwagi jedynie na drobiazgach" - wspominała pracę z reżyserem Krafftówna.

Niemieckiego żołnierza, który gwałci Felicję, zagrał Wiesław Gołas. "Otrzymałem tę rolę przez przypadek. Któregoś dnia zadzwonił do mnie Wojtek Has i powiedział: 'Wiesiu, ty grasz samych takich wesołków w tych różnych kabaretach. A ja mam dla ciebie propozycję zupełnie inną'" - wspominał Gołas.

Ważną kreację stworzył w filmie również Zbigniew Cybulski, który w pewien sposób zdemitologizował tu swego sztandarowego bohatera - Maćka Chełmickiego z "Popiołu i diamentu". Nawiązaniem do słynnej sceny z płonącymi kieliszkami była wizyta Felicji w knajpie w poszukiwaniu Wiktora. "Jest tam i i chłopak, i dziewczyna, i wspominanie wojennej przeszłości. U Hasa nie ma jednak patosu, chłopak i dziewczyna są sporo starsi, a wszystko jest podszyte goryczą" - notowała Iwona Kurz w tekście "Ofelia, Felicja i NN".

Nieco światła na sposób kreowania bohaterki rzuciła sama aktorka.

"Jestem pewna, że rola Felicji byłaby zupełnie inna, gdyby nie długie ujęcia i zdjęcia z jednoczesnym nagrywaniem dźwięku i dialogów, co było charakterystyczną metodą pracy Wojciecha Jerzego Hasa. Dopiero w takich warunkach aktor może dać z siebie wszystko, skupić się , naprawdę tworzyć. Wówczas zaczynają odgrywać role sprawy na pozór nieistotne, na przykład szczegóły ubioru" - zwierzała się po premierze Krafftówna dodając,, jak ważne było dla niej wczucie się kostium Felicji.

"W scenach w samolocie fotografowano mnie wyłącznie z zbliżeniach. Zdjęcia były dość trudne, proponowano mi, żebym zdjęła szpilki i założyła wygodne pantofle. Nie zrobiłam tego. Dopiero w pełnym stroju - kostiumie, kapeluszu, rękawiczkach, szpilkach - mogłam czuć się jak Felicja w trakcie podróży do Paryża. Albo inny przykład: jak oddać uczucia, myśli kobiety, którą zgwałcono? Całą tę scenę - w pokoju i w łazience - grałam na bosaka. Chodzenie bosą nogą po brudnej, zimnej podłodze atelier pozwoliło mi na znalezienie - chyba niezupełnie świadomie - właściwego wyrazu aktorskiego" - ujawniła Krafftówna.

Film "Jak być kochaną" otrzymał w 1963 roku Złotą Kaczkę - nagrodę magazynu "Film" dla najlepszej produkcji sezonu; był również pokazywany na festiwalu w San Francisco, gdzie zdobył główną nagrodę - Złote Wrota oraz wyróżnienia dla Barbary Krafftówny (najlepsza aktorka) i Kazimierza Brandysa (najlepszy scenariusz).

------------------------------------------------------------------

W tekście wykorzystano cytaty z książki "Prywatna historia kina polskiego" Łukasza Figielskiego i Bartosza Michalaka oraz fragmenty artykułów: "Od Ofelii do Felicji" Łukasza Maciejewskiego ("Dekada Literacka" 2012, nr 4-5), ""Ofelia, Felicja, NN" Iwony Kurz ("Dialog", 2012, nr 3) i recenzji Janusza Skwary ("Film" 1964, nr 30).

Ciekawi Cię, co w najbliższym czasie trafi na ekrany - zobacz nasze zapowiedzi kinowe!

Chcesz obejrzeć film? Nie możesz zdecydować, który wybrać? Pomożemy - poczytaj nasze recenzje!