"Co się dzieje, do cholery? Gdzie ja jestem?"
Słowa te, powtarzane przez dwie minuty w Pile z 2004 roku, wyrażają najbardziej pierwotne emocje - poczucie zagubienia, beznadziejności, okropnej bezsilności i czyste, wywołane paniką przerażenie - uczucia tak drogie spółce Lionsgate i Twisted Pictures posiadającej franczyzę na Piłę, stanowiące bowiem klucz do fenomenalnego sukcesu filmu.
We wszystkich filmach z serii akcja podąża tropem manipulacji Jigsawa, śmiertelnie chorego na raka pacjenta o bardzo restrykcyjnym podejściu do wyznawanego przez siebie kodeksu moralnego, a przy tym geniusza w zakresie makabrycznych gier w przetrwanie, do udziału w których zmusza osoby nie szanujące daru, jakim jest życie.
Dzięki rosnącemu w każdym kolejnym filmie napięciu i pomysłowości twórców, seria Piła wciąż dotyka czułej struny ludzkiej natury, szarpiąc milionami nerwów na całym świecie. Piła przejęła pałeczkę od klasycznych serii horrorów, takich jak Halloween czy Koszmar z ulicy Wiązów, by stać się równie kultową, a przy tym najbardziej dochodową w historii kina. Jak dotąd trzy części Piły przyniosły dochód w wysokości ponad 400 milionów dolarów na całym świecie, a sieć dystrybucji filmów na DVD przekroczyła liczbę 13 milionów sprzedanych egzemplarzy. Franczyza pomogła uczynić z Lionsgate wiodącą dziś wytwórnię horrorów, zajmującą pierwsze miejsce w rankingach dochodów ze sprzedaży zarówno biletów kinowych, jak i płyt DVD.
Piła miała swą światową premierę w 2004 roku na Festiwalu Filmowym w Sundance, gdzie była wyświetlana w ramach "Park City at Midnight". Dyrektor Festiwalu, Geoffrey Gilmore, który co roku ustala jego program, wspomina, że był pod wrażeniem zarówno formy, jak i tematu podjętego przez grupę debiutantów. "Piła wciąga widza od pierwszej sceny; jest to film śmiały, inteligentnie skonstruowany i wywołujący przerażenie", komentuje. "Najbardziej jednak wyróżnia Piłę poważne potraktowanie kwestii moralnych. Ten film nie próbuje po prostu przestraszyć widza, ale usiłuje zmusić go do refleksji nad tym, co byłby gotów zrobić, by pozostać przy życiu."
Kontynuacje Piły eksplorują coraz głębiej świat wierzeń i filozofii Jigsawa. Jak mówi Leigh Whannell, twórca oryginalnej fabuły: "Choroba nowotworowa Jigsawa sprawiła, że zaczął on bardzo intensywnie myśleć o tym, co to znaczy być żywym oraz o tym, jak blisko śmierci jesteśmy w każdym momencie naszego życia. Ale nie jest on osobą, która zatrzymałaby się po prostu na formule carpe diem i zadowoliła np. podróżą do Europy. Makabryczna gra stała się dla niego odskocznią i pozwoliła spojrzeć na inne osobiste wybory moralne, takie jak przebaczenie czy zemsta. I jakkolwiek pokrętna jest ta gra, jej celem jest pomaganie ludziom. Mając na względzie z jednej strony inklinacje filozoficzne Jigsawa, a z drugiej jego chore podejście do altruizmu, lubię myśleć, że jest on kimś unikalnym w horrorze naszego wszechświata."
Serię Piła śmiało można porównać z niezależnymi horrorami lat 70. ubiegłego wieku. Na powiązania te zwrócono szczególną uwagę latem 2007 roku, kiedy to w nowojorskim Museum of the Moving Image pokazany został cykl zatytułowany "To tylko film: horrory od lat 70. XX w. do dziś". Trwająca sześć weekendów retrospektywa pozwoliła dostrzec cechy wspólne między takimi filmami, jak Ostatni dom na lewo Wesa Cravena (1972) czy Teksańska masakra piłą mechaniczną (1974) Tobe'a Hoopera, które szokowały ówczesną publiczność tryskającą posoką oraz wstrząsającymi odkryciami dotyczącymi ludzkich zachowań a filmami z epoki Piły. Piła II Darrena Lynna Bousmana pozostawiła dzisiejszych widzów tak samo wstrząśniętych, przerażonych - i spragnionych dalszego ciągu - jak bywali kinomani w latach 70. XX wieku. Przegląd "To tylko film..." składał się z podwójnych seansów, na których łączono w pary filmy z obu epok historii kina. Piła II znalazła się na afiszu razem z Mechaniczną pomarańczą Stanley'a Kubricka.
Zapowiadając ten przegląd w czerwcu 2007 roku, główny kurator muzeum, David Schwartz, stwierdził: "Filmy te budzą zainteresowanie z estetycznego i kulturowego punktu widzenia, wyraziście odbijają lęki współczesnego życia. Oczywiście mamy świadomość, że zawierają one niepokojące, często szokujące sceny, lecz ich siła wynika właśnie z faktu, że precyzyjnie dotykają naszych najgłębszych obaw."
Zastępca kuratora, Livia Bloom, dodała: "Twórcy filmowi, których dorobek prezentowany jest na tym przeglądzie używają gatunku horroru jako komercyjnej ramy, by robić filmy inteligentne, często o wywrotowej treści. Ich prace zagłębiają się w kwestie psychologiczne i stanowią komentarz dla socjologicznych i politycznych problemów współczesności".
Tematyczna i stylistyczna konsystencja serii Piła zawdzięcza wiele skoordynowanej współpracy zespołu ludzi, stanowiących trzon ekipy: w tym pomysłodawcom Jamesowi Wanowi i Leigh Whannellowi; reżyserowi i autorowi scenariusza Darrenowi Lynnowi Bousmanowi, który dołączył do drużyny przy produkcji Piły II; producentom Orenowi Koulesowi, Markowi Burgowi, a wreszcie Greggowi Hoffmanowi oraz producentom wykonawczym Stacey'owi Testro, Peterowi Blockowi i Jasonowi Constantine'owi. Wszyscy wyżej wymienieni uczestniczyli w powstawaniu serii od samego początku. Do tej grupy należy zaliczyć też odpowiedzialnego za zdjęcia Davida Armstronga, scenografa Davida Hackla, montażystę Kevina Greuterta, a także kompozytora Charliego Clousera, niegdyś członka zespołu Nine Inch Nails.
Kolejnym niezastąpionym członkiem drużyny jest aktor Tobin Bell, który wciela się w postać Jigsawa we wszystkich częściach serii. W swoim eseju na temat współczesnych horrorów, zamieszczonym 7 września 2007 roku w L.A. Weekly, krytyk Luke Thomson napisał: "Kreacja Jigsawa stworzona przez Tobina Bella jest cudowna; to najlepszy antybohater horrorów dziejących się w tzw. realnym świecie od czasów, gdy Anthony Hopkins po raz pierwszy wcielił się w Hannibala Lectera".
Równie zawikłane i pokrętne jak jedna z gier Jigsawa są fabuły filmów serii Piła. Cała seria przypomina ogromną układankę z puzzli, w której każdy nowy film łączy się w pewien sposób ze swym poprzednikiem. Przyjrzyjmy się zatem bliżej dotychczasowym kawałkom tej układanki.
PIŁA
Reżyseria: James Wan
Scenariusz: Leigh Whannell
Na podstawie opowiadania Jamesa Wana i Leigh Whannell
Adam (Leigh Whannell) i Dr. Lawrence Gordon (Cary Elwes) budząc się, zdają sobie sprawę, że tkwią skuci łańcuchami w jakiejś cuchnącej podziemnej łazience. Jeńcy stanowią najnowszy cel eksperymentów psychopatycznego geniusza, znanego jako Jigsaw, który konstruuje wymyślne gry, by zmusić swe ofiary do dokonywania wyborów pomiędzy życiem a śmiercią. Kiedy Adam i Dr. Gordon zmagają się, by rozwikłać tę skomplikowaną układankę, detektyw Tapp (Danny Glover) i jego współpracownica Kerry (Dina Meyer) pracują intensywnie nad określeniem tożsamości Jigsawa. Ale Jigsaw nie działa sam - ma tajemniczego współpracownika, którego perfekcyjnie opracowane plany umożliwiają mu ucieczkę.
W USA Piła weszła na ekrany kin w 29 października 2004 roku. Obraz ten oszołomił obserwatorów przemysłu filmowego, debiutując na trzecim miejscu i zarabiając w ciągu jednego tylko weekendu 18,4 miliona dolarów oraz pozostając w czołowej dziesiątce box office'u przez kolejne cztery tygodnie. Piła, wyprodukowana za zaledwie 1,2 miliona dolarów, święciła triumfy kasowe na całym świecie zarabiając łącznie 102 miliony dolarów (55,1 w kraju; 47,7 za granicą). W ten sposób wywalczyła sobie Nagrodę Publiczności w kategorii dla Najlepszego Filmu na Festiwalu Horrorów i Filmów Fantasy w San Sebastian w 2004 roku. Rozpowszechnianie filmu na DVD i kasetach video rozpoczęto 15 lutego 2005 roku. Piła od razu zadebiutowała na pierwszym miejscu, dzięki sprzedaży 2,8 milionów egzemplarzy w pierwszym tygodniu. Był to najlepiej sprzedający się horror na DVD w 2005 roku.
PIŁA II
Reżyseria: Darren Lynn Bousman
Scenariusz: Leigh Whannell, Darren Lynn Bousman
W kolejnym filmie, Piła II, Jigsaw rozgrywa dwie gry jednocześnie: w jedną uwikłanych jest aż osiem ofiar, które budzą się w rozpadającym domu i muszą rozwiązać przeznaczoną dla nich mistrzowską zagadkę, zanim ich wnętrzności przeżre trucizna; jednocześnie uczestnikiem drugiej gry jest detektyw Eric Matthews (Donnie Wahlberg), którego zbuntowany syn jest jednym z ośmiu jeńców. Wśród porwanych jest także Amanda (Shawnee Smith), której postać została wprowadzona już w pierwszej odsłonie serii i która przeszła przez testy Jigsawa. Zdeterminowany, by ocalić swego syna, detektyw Matthews ucieka się, nie po raz pierwszy zresztą w swym życiu, do brutalności i podstępu. Decyzja o wyborze takiego sposobu postępowania prowadzi go wprost w pułapkę Jigsawa, współpracującego ze swą uczennicą: Amandą.
Piła II weszła na ekrany kin w USA 28 października 2005 roku. Film znalazł się na pierwszym miejscu weekendowych list popularności, zarabiając 31,7 miliona dolarów i przebijając debiut pierwszej części Piły o 12 milionów dolarów, co oznaczało wzrost dochodów o około 60%. Piła II utrzymywała się 7 tygodni w pierwszej dziesiątce amerykańskiej listy przebojów i była najbardziej dochodowym horrorem 2005 roku, dostarczywszy do kas kinowych 87 milionów dolarów. Poza Stanami Zjednoczonymi przyniosła dochód w wysokości 65,9 miliona dolarów. Rozpowszechnianie Piły II na DVD i kasetach video rozpoczęto w Walentynki, 14 lutego 2006 roku; na amerykańskich listach film debiutował na pierwszym miejscu, dzięki sprzedaży 2,5 miliona egzemplarzy już pierwszego dnia i 3,5 miliona egzemplarzy w pierwszym tygodniu. Piła II była nominowana w 2006 roku do Saturn Award w kategorii dla Najlepszego Horroru przez amerykańską Academy of Science Fiction, Fantasy & Horror Films, zaś gwiazda filmu, Tobin Bell w tym samym roku uzyskał nominację do MTV Movie Award w kategorii dla Najlepszego Czarnego Charakteru.
PIŁA III
Reżyseria: Darren Lynn Bousman
Scenariusz: Leigh Whannell
Opowiadanie: Leigh Whannell i James Wan
Gdy zaczyna się Piła III, zdrowie już poważnie zawodzi Jigsawa. Przygotowuje on więc swą pełną uwielbienia uczennicę, Amandę, by kontynuowała jego dzieło. Sama Amanda wymyśliła szereg gier, budując różne straszliwe przyrządy sprawdzające instynkt przetrwania u jej ofiar. W jedną z najważniejszych gier zostaje wmieszana kobieta - chirurg, specjalizująca się w operacjach mózgu, Lynn (Bahar Soomekh), która jest zmuszona operować umierającego człowieka. W tym samym czasie pogrążonemu w żalu ojcu, Jeffowi (Angus Macfadyen), zostaje ofiarowana możliwość zrealizowania jego marzeń o zemście. Oczywiście kryje się za tym podstęp. Jak wielu przed nim, Jeff zachowuje się zgodnie z oczekiwaniami Jigsawa, co pociąga za sobą straszne konsekwencje dla osób, które kocha.
Piła III weszła na ekrany w USA 27 października 2006 roku. Był to numer 1 weekendowych list przebojów, który zarobił 33,6 miliona dolarów, co stanowi najwyższy dochód z premiery w historii Lionsgate. Film pozostał w pierwszej dziesiątce w rankingach w USA przez 4 tygodnie i stał się najbardziej dochodowym horrorem 2006 roku, bijąc rekordy kasowe w wysokości 80,2 milionów dolarów wpływów. Poza USA Piła III zarobiła łącznie ponad 100 milionów dolarów i była pierwszym filmem wyprodukowanym przez Lionsgate, który debiutował na pierwszym miejscu w Wielkiej Brytanii, gdzie przyniósł 4,9 milionów dolarów dochodu w ciągu premierowego weekendu. Piła III ukazała się na płytach DVD i kasetach video 23 stycznia 2007 roku, debiutując na pierwszym miejscu, dzięki sprzedaży 1,6 milionów egzemplarzy w USA i Kanadzie pierwszego dnia, a 2,5 miliona egzemplarzy w ciągu pierwszego tygodnia. Jest na najlepszej drodze, by stać się najlepiej sprzedającym horrorem na DVD w 2007 roku. Piła III była nominowana przez amerykańską Academy of Science Fiction, Fantasy & Horror Films do Saturn Award w kategorii dla Najlepszego Horroru 2007 roku, a Tobin Bell otrzymał nominację do MTV Movie Award dla Najlepszego Czarnego Charakteru 2007 roku. Bell i Shawnee Smith otrzymali razem nominację do Spike TV Scream Award dla Najbardziej Niegodziwego Czarnego Charakteru (wręczenie nagród odbyło się 23 października 2007).
PIŁA IV
Reżyseria: Darren Lynn Bousman;
Scenariusz: Patrick Melton, Marcus Dunstan
Opowiadanie: Patrick Melton, Marcus Dunstan i Thomas Fenton
Fani zapewne zastanawiają się, czym też może zaskoczyć ich Piła IV, skoro wiadomo, że Jigsaw umarł na końcu "trójki". Choć Piła IV nie jest prequelem, Jigsaw wciąż pozostaje tu najważniejszą postacią. Jak mówi reżyser, Darren Lynn Bosman: "Śmierć Jigsawa w trzeciej części Piły postawiła przed nami zasadnicze wyzwanie twórcze, bardzo emocjonujące zresztą. W tym filmie musieliśmy wymyślić coś naprawdę inteligentnego, coś innego, żeby nie wpaść w pułapkę sequelu ani nie popaść w autoparodię. Piła IV otworzyła możliwość, by dopowiedzieć wcześniejsze wątki oraz zagłębić się jeszcze bardziej w historię Jigsawa, jego rozumowanie i obsesje. Docieranie do wiedzy o tym, kim jest Jigsaw, naszym zdaniem, wystarcza, by przeżyć dość przerażającą wyprawę."
