"Agora": NIEZWYKŁA KOBIETA I JEJ CZASY

Była córką matematyka, astronoma i filozofa Teona z Aleksandrii, wykształcenie matematyczne odebrała prawdopodobnie pod jego kierunkiem. Całe życie spędziła w rodzinnym mieście. Nie zachowały się żadne jej pisma, lecz uważa się, że współpracowała z ojcem przy redakcji pism Ptolemeusza i Euklidesa oraz nad komentarzami i wydaniem traktatów "Arytmetyka" Diofantosa oraz "Stożkowe" Apoloniusza z Pergi. Niektórzy naukowcy przypuszczają, iż kształt tych dzieł, jaki dotarł do naszych czasów, jak również "Almagestu" i "Tablic podręcznych" Ptolemeusza, jest dziełem Hypatii.

Nieco więcej wiadomo o jej działalności jako filozofa, szczególnie dzięki listom jej ucznia Synezjusza z Cyreny, biskupa Ptolemaidy. Jako filozof Hypatia była przedstawicielką umysłowości późnoantycznej, zajmującej się spekulacją metafizyczną w duchu neoplatońskim. Otaczał ją krąg oddanych uczniów, dążących do doskonałości duchowej, opierającej się na ideach pitagorejsko-platońskich. Hypatia wymagała od samej siebie i swych uczniów wysiłku umysłu, woli i wyrzeczeń. Ta ścieżka duchowa była drogą dla wybranych. Hypatia słynęła z tolerancji i odznaczała się otwartym spojrzeniem nie tylko na kwestie filozoficzne. Wśród jej uczniów byli chrześcijanie i poganie, pochodzący z Aleksandrii i Egiptu, ale też z Syrii czy Konstantynopola. Uczniowie odpłacali jej przywiązaniem i miłością długo po osiągnięciu samodzielności, a nawet wysokich godności kościelnych czy państwowych.

Hypatia wykładała również publicznie matematykę i astronomię. Wykłady prowadziła w swym domu, przed którym zbierały się tłumy chętnych, oraz w miejskich salach wykładowych. Była niezwykle szanowana i uchodziła za autorytet moralny. Ceniono jej rozwagę intelektualną, ale przede wszystkim cnoty: umiar, dystynkcję w obejściu, prostotę ubioru, wstrzemięźliwość (do końca życia pozostała dziewicą), miłość do miasta rodzinnego, w którego sprawy się angażowała jako obywatelka. Właśnie niejako to skądinąd godne pochwały zaangażowanie i powszechny szacunek stały się powodem jej śmierci.

Hypatia nie była praktykującą poganką. Najprawdopodobniej interesowała ją tylko nauka. Respektowała coraz ostrzejsze prawodawstwo antypogańskie, nie uczęszczała do świątyń, nie uczestniczyła w protestach przeciwko zamienianiu pogańskich świątyń na chrześcijańskie kościoły. Nic nie wiadomo na temat jej postawy podczas burzenia Serapejonu, czyli świątyni Serapisa w 391 r. Nie czyniła różnicy między swymi pogańskimi a chrześcijańskimi uczniami. Opiekowała się wszystkimi studentami, niezależnie od ich światopoglądu. Utrzymywała żywe kontakty z urzędnikami cesarskimi i miejskimi, z których większość była chrześcijanami. Był nim również Orestes, cesarski prefekt i przyjaciel Hypatii.

Za czasów biskupa Teofila, odpowiedzialnego za zniszczenie Serapejonu, żadne szykany nie spotykały cieszącej się powszechnym szacunkiem uczonej. Sytuacja zmieniła się po objęciu tronu biskupiego w 412 r. przez ambitnego bratanka Teofila, późniejszego świętego Cyryla z Aleksandrii. Jego ostry konflikt z cesarskim prefektem i namiestnikiem Egiptu - Orestesem, spowodował, że zwolennicy Cyryla, jak i on sam, rozpoczęli długotrwałą kampanię oszczerstw przeciwko filozofce. W wyniku tego w 415 r. Hypatia została w bestialski sposób zamordowana. Wywleczono ją z powozu przed kościołem Caseareum i zabito krojąc ją ostakonami, czyli ostrymi skorupami naczyń ceramicznych.

Orestes, pozbawiony cennego sprzymierzeńca, padł wkrótce ofiarą intryg Cyryla i stracił stanowisko. Cyryl nie wydał rozkazu zabicia Hypatii, ale był obciążany moralną współodpowiedzialnością za ten okrutny mord, który był czymś niespotykanym nawet w ówczesnych czasach. Powszechne oburzenie tym czynem odbiło się głośnym echem w starożytnym świecie. Śledztwo w sprawie śmierci aleksandryjskiej matematyczki oparło się nawet o dwór cesarski, jednak prawdopodobnie dzięki wpływom Cyryla nikogo nie ukarano. Okoliczności śmierci Hypatii znamy przede wszystkim z relacji chrześcijańskiego, mieszkającego w Konstantynopolu, historyka Sokratesa Scholastyka (ok. 379-440). Późniejsi autorzy starożytni pozostawili wiele trudnych do zweryfikowania wzmianek o Hypatii, a hagiografia chrześcijańska niektóre elementy jej życia powiązała ze świętą Katarzyną.

Ożywiony okres zainteresowania jej osobą zaczął się w okresie oświecenia, kiedy anglikański duchowny, John Toland (1670-1762) zinterpretował jej śmierć w duchu zdecydowanie antykatolickim, czyniąc z niej symbol konfliktu rozumu i religii, wolności i fanatyzmu, nauki i ciemnoty. Podobnie jej postać potraktował Wolter. Odtąd legenda żyła już własnym życiem, obrastając w coraz to nowe, coraz mniej prawdopodobne znaczenia. Czyniono z Hypatii już to symbol swobody seksualnej, już to młodzieńczą i piękną ofiarę sadystycznych, ogarniętych żądzami mnichów. Jej śmierć miała zapoczątkować upadek intelektualny Aleksandrii, koniec nauki i filozofii. Według nowszych badań, Hypatia stała się ofiarą konfliktu politycznego pomiędzy chrześcijanami, z których jedna strona była przedstawicielem władzy świeckiej, druga kościelnej.

Przypadek tego mordu nie był na tle epoki czymś zupełnie wyjątkowym, zwłaszcza w skorej do rozruchów Aleksandrii. W 361 r. tłum aleksandryjski w podobny sposób zamordował biskupa Jerzego z Kapadocji.. Profesor Maria Dzielska uważa, że śmierć Hypatii miała jedynie podłoże polityczne, natomiast Aleksander Krawczuk był zdania, iż Hypatię zamordowano z dwóch przyczyn: jako polityczną zwolenniczkę Orestesa oraz niewygodną z punktu widzenia ówczesnej filozofii chrześcijańskiej pogańską, uczoną kobietę. Naoczny świadek tamtych czasów, żyjący w tym samym okresie co Hypatia, chrześcijański historyk Sokrates Scholastyk twierdzi, że Hypatię zamordowano z uwagi na jej osobiste przymioty i działalność, znajomość zaś z Orestesem była tylko pretekstem.

Najpopularniejsza zapewne w świecie książka o Hypatii powstała w Polsce. Biografia "Hypatia z Aleksandrii" autorstwa Marii Dzielskiej wydana została po raz pierwszy w 1993 roku. Do 2010 roku przetłumaczono ją na 8 języków, w tym tajski i koreański.