"Obiecaj mi!": EMIR KUSTURICA

Emir Kusturica zalicza się do grona tych wyjątkowych twórców filmowych, którzy aż dwukrotnie zostali uhonorowani Złotą Palmą na Festiwalu Filmowym w Cannes - po raz pierwszy za obraz Ojciec w podróży służbowej w 1985 i ponownie w 1995 roku za Underground. Nie są to jedyne nagrody w karierze reżysera, który święcił tryumfy na wszystkich ważnych festiwalach.

Praga

Kusturica urodził się 24 listopada 1954 roku w Sarajewie, obecnej stolicy Bośni i Hercegowiny. Pomimo, że jego rodzina to bośniaccy muzułmanie, ma korzenie prawosławne. Jego ojciec, Murat, jak miliony innych Jugosławian, wyrzekł się swojej wiary, by zostać komunistą. Emir, jego jedyny syn, zdradził komunizm, by zostać reżyserem. Młody Emir, raczej z ciekawości, niż by przeciwstawić się swojej "dobrej" rodzinie (jego ojciec pracował w Ministerstwie Informacji Bośni i Hercegowiny), szybko przystał do "złych chłopaków" z Sarajewa. Gdy miał osiemnaście lat, rodzice postanowili wysłać go za granicę, by uchronić syna przed takimi znajomościami. Ponieważ jeszcze w Sarajewie kręcił się w pobliżu kina, posłali go na studia filmowe. Ich kuzyn mieszkał w Pradze, Emir trafił więc do FAMU, prestiżowej praskiej uczelni, której absolwentami byli Miloš Forman, Jirí Menzel czy Goran Paskaljević.

Sarajewo

"Byłem wtedy jak dziewiczy ląd. Byłem bardzo ciekawy, ale nie lubiłem szkoły i nie miałem rzeczywistych związków z kinem. Z tego punktu widzenia moja kariera filmowa jest dziełem przypadku.

Hajrudin Krvavać, przyjaciel mojego ojca, pracował wówczas przy produkcji filmów i pewnego razu zabrał mnie na plan. Całkowicie mnie to uwiodło - różnorodność wiedzy i bogactwo doświadczeń, jakie zawdzięczamy filmom, zrobiły na mnie ogromne wrażenie. Gdy wróciłem do Sarajewa po ukończeniu dobrej szkoły filmowej, zdałem sobie sprawę z tego, że mój region, moje wspomnienia z dzieciństwa, moje osobiste doświadczenia były dość bogate, by tworzyć historie filmowe. To był pierwszy raz, kiedy od początku do końca zrozumiałem, czym jest kino".

Szybko został doceniony - jego pierwszy film krótkometrażowy pozwolił mu wybić się z tłumu studentów. Spostrzegł to już jego nauczyciel, który powiedział: "to, co zostawisz za sobą, stanie się twoim filmem; koniec objaśnia sens". To zdanie naznaczyło reżysera i pomogło mu ukończyć jego pierwsze autorskie projekty, jak choćby bardzo ryzykowny obraz Ojciec w podróży służbowej, obnażający polityczne deportacje w komunistycznej Jugosławii, temat pozostający w tamtym czasie - krótko po śmierci Tito - tabu. Dotychczas Emir realizował zawsze filmy w swoim języku i pracował nawet z aktorami, którzy mieli lokalny akcent, by podkreślić pluralizm Jugosławii: w ten sposób obraz Czy pamiętasz Dolly Bell? stał się pierwszym jugosłowiańskim filmem nakręconym po bośniacku, a nie w oficjalnym języku państwowym, serbsko-chorwackim (odpowiedniku "angielskiego w wersji BBC"). Emir realizował wtedy ambitny projekt na podstawie własnego scenariusza: trylogię o kosmopolitycznym mieście Sarajewo. Jej drugą część stanowił film Ojciec w podróży służbowej, ale nieoczekiwana nagroda w Cannes - Złota Palma - skierowała kroki Emira do innego świata, a jego trylogia pozostała niedokończona.

By się wyciszyć, po sukcesie w Cannes Emir Kusturica odłożył na chwilę kamerę. Grał na gitarze basowej w punk-rockowej kapeli z Sarajewa: Zabranjeno Pušenje (Palenie Zabronione). Zespół był wywrotowy, słowa - zjadliwe, styl - eklektyczny. W tamtym czasie Emir poznał Dr. Nele Karajlicia, lidera grupy.

Nowy Jork

Złota Palma otwarła przed Kusturicą wszystkie drzwi filmu: proponowano mu ogromne budżety. Emir myślał o rozmaitych tematach i różnych miejscach, ale ostatecznie w swoim własnym kraju wyreżyserował Czas Cyganów, po tym, jak przeczytał artykuły o Cyganach zmagających się z życiem. Emir zgłębiał temat razem z dziennikarzem i spędził kilka miesięcy w jednym z największych obozów cygańskich w Europie, w pobliżu Skopje w Macedonii. Pod koniec zdjęć do filmu czeski reżyser, Miloš Forman, zaprosił Kusturicę do Nowego Jorku, by zastąpił go na Columbia University. Montaż Czasu Cyganów został ukończony właśnie tam.

Kusturica zastanawiał się długo, nim zdecydował się nakręcić swój następny film, Arizona Dream, po angielsku. Pomysł wyszedł od jednego z jego studentów na Columbia University, który dał mu scenariusz o "american dream". W czasie zdjęć do Arizona Dream rozpoczęła się wojna na Bałkanach i Emir nie radził sobie z pracą z dala od rodziny. Zdjęcia zamieniły się w koszmar, a film nabrał bardziej mrocznego wyrazu?

Belgrad

Murat, ojciec Emira Kusturicy, zmarł na atak serca wkrótce po tym, jak ich dom w Sarajewie został splądrowany. Rodzina schroniła się w Czarnogórze. Po tym doświadczeniu Emir poczuł, że musi wrócić do kraju, by opowiedzieć ludziom z Zachodu, jaka jest jego historia. Rozpoczął swoje najbardziej ambitne dzieło, Underground. Opierając się na scenariuszu Dušana Kovačevića, znakomitego jugosłowiańskiego dramatopisarza, nakreślił historię pięćdziesięciu lat trwania państwa, od czasu II wojny światowej aż do chwili obecnej. Barokowy i bardzo barwny film zrealizowany został w konwencji dość zabawnej, nieomal farsy, a reżyser posłużył się chwytami stosowanymi przez największych mistrzów. Pomimo tego tło może wydawać się dwuznaczne tym, którzy patrzą na film jednostronnie. Czując, że wypełnił swój "obowiązek" - ale również, że nie został zrozumiany - Emir Kusturica myślał o tym, by wycofać się z kina (warto prześledzić polemiki zainicjowane przez francuskich intelektualistów). Jednak druga Złota Palma znacząco wpłynęła na karierę Kusturicy i sprawiła, że jego nazwisko znalazło się na liście największych reżyserów wszechczasów.

Dość szybko Emir Kusturica porzucił swój zamiar porzucenia kina i zdecydował się zmienić nieco ton, biorąc na warsztat lżejsze tematy, które kończyły się happy endem. W filmach takich jak Czarny kot, biały kot czy Super 8 Stories można wyczuć optymizm, nawet jeśli przedstawione w nich codzienne życie dalekie jest od ideału. Optymizm zdominował również twórczość sceniczną Kusturicy, ponieważ od czasu obrazu Czarny kot, biały kot Emir dołączył ponownie do swego przyjaciela, Dr. Nele Karajlicia oraz do pozostałych członków Zabranjeno Pušenje i przechrzcił zespół na No Smoking Orchestra. Emir do dziś komponuje, gra i koncertuje wraz ze swoją grupą. Odnoszą sukcesy od Afryki Południowej po Japonię.

Küstendorf

Emir ponownie stanął za kamerą, by zrealizować film Życie jest cudem. Zdjęcia trwały półtora roku, a reżyser zakochał się w krajobrazach Mokrej Gory: natura, pełnia barw i widoki robiące ogromne wrażenie, gra tutaj główną rolę. Po zakończeniu filmu Emir wybudował tam swoją etno-siedzibę: Küstendorf. Ma wiele pomysłów na to, jak zanimować to miejsce: zmierza otworzyć tu szkołę filmową, rozwijać lokalne rzemiosło, pensjonaty, restauracje?

Gdy Emir Kusturica ponownie pojawił się w Cannes w maju 2005 roku, został wybrany na przewodniczącego festiwalowego jury. Po Cannes powrócił do Küstendorf, by rozpocząć zdjęcia do swego następnego filmu, Obiecaj mi!

W 2007 roku Kusturica został uhonorowany tytułem Chevalier des Arts et des Lettres przez francuskiego ministra kultury Renaud Donnedieu de Vabre.

Emir Kusturica spędza czas pomiędzy kamerą, festiwalami, koncertami wraz z zespołem No Smoking Orchestra oraz Küstendorf, swoim domem w Serbii.

Jego niezwykłe filmowe opowieści o ciężkich doświadczeniach i udręce życia na Bałkanach zrobiły ogromne wrażenie nie tylko na krytykach i jurorach; podbiły także serca widzów na całym świecie. Czas Cyganów, Arizona Dream czy Czarny kot, biały kot to filmy znakomite pod względem obrazowym, niezwykle śmiałe reżysersko, wprowadzające do kina świeżą warstwę muzyczną i niezmiennie zapadające w pamięć.