Spośród wszystkich kręgowców tylko ptaki są panami nieba. Zdobyły tę przestrzeń w trwającym wiele milionów lat procesie ewolucji. Wykształciły pokryte piórami skrzydła, silne mięśnie służące do ich poruszania, serce zdolne wytrzymać największy wysiłek, a także szereg innych, wyjątkowych przystosowań, nie występujących u innej grupy zwierząt – jak choćby system worków powietrznych i lekkie kości wypełnione powietrzem. Ptaki w idealny sposób wykorzystują swą niewielką masę oraz ogromną wytrzymałość. Ich zdolności pozwalają unikać nieustannych zmian klimatycznych i znajdować zarówno odpowiednie schronienia na czas zimy, jak i najlepsze tereny na wydanie potomstwa.
Zdecydowana większość ptaków odbywa krótsze lub dalsze wędrówki, zazwyczaj pomiędzy bogatymi w pożywienie lęgowiskami a zimowiskami. Wiele gatunków przelatuje z kontynentu na kontynent, a niektóre okrążają niemal całą kulę ziemską. Aby uniknąć, choć części grożących im niebezpieczeństw, wędrowcy często łączą się w stada.
Jedną z najbardziej zadziwiających zdolności ptaków jest bezbłędna umiejętność dotarcia do właściwych miejsc. W trakcie długiego okresu ewolucji wykształciły zaskakującą zdolność odczytywania swojego położenia z gwiazd i planet. W drodze do cieplejszych rejonów, w których mogą bezpiecznie przezimować, ptaki potrafią kierować się ziemskim polem magnetycznym, na które reagują jak igła kompasu. Ponadto posiadają wewnętrzny zegar biologiczny, dzięki któremu wybierają porę roku i zbliżający się czas odlotu. U niektórych gatunków, młode uczą się od starszych osobników rozpoznawania długości podróży i trasy, którą mają przebyć. Wiedzą, jak stawić czoło warunkom atmosferycznym i wykorzystać nawet bardzo silny wiatr, by dotrzeć do celu.
W naszej szerokości geograficznej, skrzydlaci podróżnicy zaczynają nas opuszczać pod koniec lata, by wrócić przy pierwszym wiosennym przebudzeniu natury. Regularność odlotów i przylotów, precyzja pokonywania wybranych tras, umiejętność docierania w miejsca przeznaczenia są imponujące. Mechanizmy tego niezwykłego zjawiska pozostają w dużej części tajemnicą dla uczonych... i źródłem inspiracji dla artystów.
Poszczególne gatunki ptaków wędrują odmiennymi trasami. Najbardziej typowe szlaki migracyjne na naszej półkuli prowadzą z północy na południe oraz ze wschodu na zachód. Na półkuli południowej kierunek jest odwrotny. Młode osobniki mogą popełniać niewielkie błędy w nawigacji i zbaczać czasem z trasy. Jednak nawet tym, które się zgubiły, natura podpowiada sposoby na przetrwanie.
Zdecydowana większość ptaków posiada zdolność do lotu, choć nie znaczy to, że wszystkie poruszają się w ten sam sposób. Ptaki o długich i szerokich skrzydłach często prezentują strategię lotu szybowcowego, podczas gdy gatunki o długich i wąskich skrzydłach - lotu dynamicznego. Ptaki o skrzydłach krótkich i lekko zaokrąglonych preferują lot falisty, natomiast te o największym stosunku masy ciała do powierzchni nośnej - lot prostolinijny, wiosłowy, przerywany krótkimi fazami wypoczynkowego ślizgania się w dół.
Gęsi - takie jak gęś śnieżna, gęś zbożowa, gęś gęgawa, gęś indyjska, bernikla białolica ornitolog-noblista Konrad Lorenz, uważał za „najinteligentniejsze istoty ze skrzydłami”. Gęsi indyjskie w czasie swej wędrówki z Azji Środkowej do Indii przelatują nad szczytami Himalajów, osiągając wysokość ponad 9.000 metrów! Nie są jednak rekordzistkami. Niektóre sępy mogą wznosić się na wysokość aż 11.500 metrów – do tego w locie szybowcowym!
Żurawie – na ziemi w swych ruchach obserwatorów ujmują niezwykłą gracją. W locie łatwo je rozpoznać po charakterystycznym szyku stada. Lecące osobniki formują klucz w kształcie litery V i wydają dźwięk zwany klangorem.
Łabędzie - od zawsze były symbolem wierności i piękna. Gatunki z półkuli północnej, takie jak łabędź niemy, krzykliwy czy czarnodzioby, charakteryzują się białym upierzeniem, w przeciwieństwie do czarnych kuzynów z Antypodów. Popularny w Polsce łabędź niemy jest gatunkiem monogamicznym, oznacza to, że osobniki obu płci łączą się w pary na całe życie.
Bocian biały - symbol płodności i pomyślności; jego rzadszy kuzyn bocian czarny do niedawna był gatunkiem rzadkim. Teraz stają się coraz liczebniejsze i blisko ¼ populacji bociana białego żyje w Polsce. Bociany – obok łabędzi, dropi i pelikanów, najcięższe na świecie ptaki lotne – wznoszą się na wysokość 5 kilometrów, a zimę spędzają w dalekiej Afryce.
Kaczki - wyróżniamy wśród nich kaczki pływające oraz nurkujące (grążyce). Część gatunków występuje tylko na wodach słodkich, inne na morzach, większość jednak wykorzystuje oba te środowiska.
Wróblowe - najliczniejszy rząd ptaków, w skład którego wchodzą między innymi jaskółki, świstunki, skowronki, a nawet krukowate, nie mówiąc o tak wspaniałych śpiewakach jak słowiki czy pokrzewki.
Ptaki drapieżne - zaliczamy do nich orły, orliki, jastrzębie, myszołowy, sępy, harpie i sokoły. Wszystkie zadziwiają wspaniałymi umiejętnościami łowieckimi i doskonałą techniką lotu. Sokół wędrowny w locie nurkowym osiąga szybkość przekraczającą 300 kilometrów na godzinę!
Rybitwy - w tym rybitwa popielata, gnieżdżąca się na granicy wiecznie zamarzniętej, syberyjskiej tundry Grenlandii i Spitzbergenu, przebywa drogę liczącą 30.000 kilometrów i co roku dociera w rejony subantarktyczne.
Petrele, maskonury i albatrosy - niemal całe swe życie spędzają na morzu. Szczególnie albatrosy cieszą się sławą wspaniałych lotników. Potrafią jednorazowo pokonywać trasy liczące kilka tysięcy kilometrów, a między sezonami lęgowymi okrążają Ziemię na wysokości „ryczących pięćdziesiątek”.
Kolibry - najmniejsze ptaki na świecie, reprezentowane przez 340 gatunków. Ważący 2 gramy koliber czerwonobrzuchy, którego serce bije z prędkością 500 uderzeń na minutę, pokonuje 800-kilometrową trasę, przelatując nad Zatoką Meksykańską bez odpoczynku.
Ptaki siewkowe - brodźce, biegusy, siewki i kuliki, zyskały sławę doskonałych lotników. Biegus rdzawy w ciągu całego życia pokonuje dystans równy podróży na księżyc i z powrotem, a kulik alaskański jest w stanie pokonać 3.300 kilometrów dzielących wybrzeża Alaski od Polinezji – w czasie 25 godzin nieprzerwanej podróży.
Pingwiny - antarktyczne nieloty, choć nie potrafią wzbić się w powietrze, również są niestrudzonymi wędrowcami. Odbywają dalekie marsze do morza i z powrotem, by zdobyć niezbędny pisklętom pokarm. Ich podwodne akrobacje przypominają powietrzny lot ich lżejszych krewniaków. Ciesząc się powszechną sympatią ludzi, należą do gatunków wyjątkowo wrogich w stosunku do innych ptaków.
